O‘zbekistonda uy quruvchilar va davlat fermerlar hamda fuqarolarning yer va uy-joylariga da’vo qilganda, qonun osongina suiiste’mol qilinishi mumkin.
Britaniyadagi Olster universiteti va Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbek forumi hamkorlikda tayyorlagan hisobot xulosasi ana shunday.
The Diplomat nashri hisobotning asosiy nuqtalarini sharhlagan.
2019-yil 18-yanvar kuni Namangan viloyati Pop tumani hokimi A’zamjon Sultonov tumandagi 450 ga yaqin fermerga tumanning madaniyat markazida o‘tkaziladigan yig‘ilishda qatnashish haqida buyruq berdi. U yerda fermerlarga yerlarini davlat zaxirasiga qaytarish uchun ijara shartnomalarini ixtiyoriy bekor qilishlarini tasdiqlovchi arizalarni imzolash buyurildi. Yig‘ilishga kelishdan bosh tortgan ba’zi fermerlarni tunda politsiya majburan olib kelgan. Fermerlarning e’tirozlariga qaramay, ularga arizalarni imzolamasdan ketishiga ruxsat berilmasligi, o‘z yerlari va tirikchilik manbalaridan voz kechishlari kerakligi aytilgan.
O‘sha kecha hamma fermerlar ham arizalarni imzolamagan. Ba’zilari vaziyatdan foydalanib, bo‘sh qog‘oz topshirgan, boshqalari esa yerlarini yo‘qotmaslik umidida tushunarsiz matnni yozib, imzolagan. Hatto shu “arizalar” ham "ixtiyoriy voz kechish"ni ta’minlash uchun ishlatilgan va o‘z yerlarini qaytarib olish uchun sudga murojaat qilgan fermerlar yutqazgan.
2019-yilda "qishloq xo‘jaligi yerlaridan samarali foydalanish" uchun fermer xo‘jaliklari yerlarini "optimallashtirish" to‘g‘risidagi hukumat qarori qabul qilinganidan beri butun O‘zbekiston bo‘ylab qishloq xo‘jaligi yerlari tortib olinmoqda. O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligi yerlarini ommaviy olib qo‘yish va qayta taqsimlash so‘nggi 11 yil ichida uch marta amalga oshirildi, har safar yerdan samarali foydalanishni oshirish bahonasi bilan. Biroq, hukumat hanuz foydalanuvchilarni tanlash va yerdan samarali foydalanishni ta’minlash uchun yerni qayta taqsimlashning xolisona yoki samarali mexanizmlarini ishlab chiqmagan. Bundan tashqari, 2019-yildagi hukumat qarori yerdan samarasiz foydalanishni aniqlashga qaratilgan bo‘lsa-da, bir tumandagi deyarli barcha fermerlarning yerlarini bir vaqtda tortib olish qonuniy asosi mavjud emas, deb yozadi maqola muallifi.
Pop tumanidagi 1021 ta fermer xo‘jaligining 1005 tasi nima sababdan bir kun ichida yerlaridan ommaviy voz kechishga rozi bo‘lganligini hech kim so‘ramagan ko‘rinadi. Fermerlardan tortib olingan 6 ming gektarga yaqin yer hukumat qarori bilan 2019-yil sentyabr oyida tashkil etilgan Art Soft Teks klasteriga o‘tkazilgan.
O‘zbekistonda barcha qishloq xo‘jaligi yerlari davlat mulki hisoblanadi. Fermerlar yerlarni ko‘p yillik, odatda 49 yilgacha bo‘lgan muddatga ijaraga oladi. Xususiy mulk davlatning asossiz aralashuvi oldini olish uchun ehtiyotkor bo‘lishi shart.
Yaqin vaqtgacha fermerlar tomonidan davlatdan ijaraga olingan yerlar bozor faoliyatidan chetlashtirilgan va undan foydalanish huquqi ikkilamchi ijaraga berilishi mumkin emas edi. Faqatgina 2024-yil mart oyidan boshlab qishloq xo‘jaligi yerlari ijarachilari yerdan foydalanish bilan bog‘liq huquq va majburiyatlarini boshqa shaxslarga qisman o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Biroq, yer ijarasining o‘zidan kredit uchun garov sifatida foydalanish mumkin emas va sublizingga cheklovlar bor.
2017-yildan boshlab bir qator hukumat islohotlari natijasida paxta mahsulotlarini yetishtirish, qayta ishlash va ko‘pincha ishlab chiqarish uchun mas’ul bo‘lgan vertikal integratsiyalashgan korxonalar – klasterlar tashkil etildi. Rasmiy manbalarga ko‘ra, hozirda 96 ga yaqin paxta-to‘qimachilik klasteri mavjud bo‘lib, ular paxta yetishtirishning monopol nazoratini davlatdan o‘z zimmalariga olgan. Paxta va g‘allaning asosiy qismi hali ham yerlarini bevosita davlatdan ijaraga olgan fermerlar tomonidan yetishtirilayotgan bo‘lsa-da, hukumat bir qator qarorlar orqali 268 ming gektar yerni (paxta va bug‘doy uchun ajratilgan) asosan yer ijarasini "ixtiyoriy" bekor qilish orqali klasterlarga o‘tkazdi.
Qishloq xo‘jaligi yerlari tortib olinishi va fermerlarning tirikchilik manbasidan mahrum qilinishi inson huquqlari tashkilotlari va O‘zbekiston ommaviy axborot vositalari tomonidan batafsil hujjatlashtirilgan. Fermerlar jarima tahdidi ostida yer ijarasini bekor qilishga majburlangani, natijada kompensatsiya yoki daromadsiz qolganlari haqida xabar berishgan. Buning oqibatida qishloqlarda – fermerlar va qishloq xo‘jaligi ishchilari orasida ishsizlik keskin oshgan.
2018-yil 10-avgustdagi hukumat qaroriga muvofiq, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB) va Jahon bankining xususiy kredit tarmog‘i bo‘lgan Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK) tomonidan moliyalashtirilgan "Indorama Agro" xususiy paxta yetishtiruvchi kompaniyasiga 54 196 gektar yer maydoni ajratildi. 2020-yilgi turmush darajasini tiklash rejasiga ko‘ra, Qashqadaryo va Sirdaryo viloyatlaridagi 1068 ta fermer xo‘jaligida taxminan 4337 ta doimiy fermerlik ish o‘rni va 9000 ta mavsumiy ish o‘rni hozir "Indorama Agro" nazoratiga o‘tgan. Ushbu ishchilarning ba’zilariga kompaniyada ish bilan ta’minlash imkoniyatlari taklif qilingan. Hozirda mazkur kompaniya YTTBning mustaqil hisobdorlik mexanizmi tomonidan mehnat huquqlari jiddiy buzilishlari va qarshi gapirgan ishchilarga nisbatan qasos choralari ko‘rilgani bo‘yicha tekshirilmoqda.
Mijoz sifatida "Indorama Agro" YTTB va XMKning ish samaradorligi standartlari va yer sotib olish bo‘yicha talablariga rioya qilishi shart. Ikkala bank ham "Indorama Agro"ga o‘tkazishga imkon bergan yer ijarasining bekor qilinishi "ixtiyoriy" bo‘lganini ta’kidlamoqda. Aslida esa, fermerlarga tanlash imkoniyati berilmagan. Yer ijarasi odatda mahalliy hokimliklar bilan tuzilgani sababli, fermerlar oldindan imzolangan ijara shartnomalariga bekor qilish sanasi qo‘yilishiga to‘sqinlik qila olmadi. Ko‘pchilik fermerlarda hatto ijara shartnomasi nusxasi ham yo‘q edi. Bundan tashqari, XMKning yerni sotib olish bo‘yicha ko‘rsatmalarida "mijozlar, hatto roziliksiz yerni sotib olish uchun qonuniy asoslarga ega bo‘lsalar ham, ushbu Samaradorlik standarti talablariga javob beradigan kelishuvlardan foydalanishga undaladi" deyilgan.
"O‘zbek forumi"ga bergan intervyularida ayrim fermerlar o‘z dalalariga yetib borgunlaricha yer ijaralari bekor qilingani haqida xabardor qilinmaganini va "Indorama Agro" yoki kreditorlar bilan hech qanday maslahatlashuvlar o‘tkazilmaganini aytishgan.
Bir fermer shunday dedi:
Oqoltin tumanida Indorama ish boshlaganidan so‘ng, 2017-yil iyun oyida g‘alla yig‘im-terimidan keyin qishloq xo‘jaligi yerlari shu klasterga o‘tkazildi. Mening yerimni tortib olishlari haqida menga hech qanday xabar berilmagan edi. Shuningdek, menga hech qanday ogohlantirish xati ham yuborilmadi. 2017-yilgi g‘alla yig‘im-terimidan so‘ng ma’murlar yerlarim avtomatik ravishda Indorama klasteriga o‘tkazilganini aytishdi. Men yerni berish haqida ariza yozmaganman, mahalliy hokimning qarorini ham ko‘rmaganman.
Yerlari Indorama'ga o‘tkazilmagan fermerlar ham kompaniya uchun mahsulot yetishtirishi majburiy edi. Xususiylashtirishning dastlabki bosqichida har bir tumanda faqat bitta klaster tashkil etilgani sababli, fermerlar paxtani qaysi klasterga yetkazib berishni tanlay olmasdi va narxlar bo‘yicha muzokara olib borolmasdi, chunki narxlar 2023-yil dekabrigacha davlat tomonidan belgilanardi. Keyingi qonunchilikda bu masalalar nazariy jihatdan hal qilingan bo‘lsa-da, fermerlar amalda tadbirkorlikka o‘tish jarayonidan chetlatildi. Aksincha, ular xususiy subyektlar foydasiga barqaror va kafolatlangan arzon paxta yetkazib berishni ta’minlashi shart bo‘lgan ishlab chiqaruvchilar rolida qoldi.
Mutaxassislar fikricha, so‘nggi yillarda tashkil etilgan bu klasterlar davlat-monopolistik boshqaruvining samarasiz shakli bo‘lib, faqat sun’iy yaratilgan sharoitlarda ishlay oladi. Tizim agrar islohotlarga to‘sqinlik qiluvchi tuzilmalarga asoslangan. Masalan, fermerlarga qaysi ekinlar eng daromadli va o‘z yerlariga eng mos ekanligini tanlash imkoniyatini bermaydi, deydi The Diplomat maqolasi muallifi.
O‘zbekiston paxta sektori xususiylashtirilishi o‘zbekistonlik fermerlar mustaqilligi yo‘qligi va ularning davlat nazorati suiiste’molidan himoyalanmaganini yaqqol ko‘rsatdi. Hukumat mahalliy amaldorlarning hokimiyatni suiiste’mol qilishiga qarshi kurashish uchun samarali choralar ko‘rishi lozim. Bundan tashqari, paxta va g‘alla ekinlarini majburiy ekishga chek qo‘yish kerak, bu fermerlarga nimani va qancha yetishtirishni o‘zlari tanlash imkonini beradi. Bu ularga xususiy tashkilotlar bilan haqiqiy tadbirkorlik munosabatlariga kirishish, adolatli narxlar bo‘yicha muzokaralar olib borishga yo‘l ochadi. Bunday asosiy islohotlar amalga oshirilmaguncha, fermerlar o‘z mehnatidan shafqatsizlarcha foydalanadigan klasterlar va davlat ixtiyorida qolaveradi, deydi maqola muallifi.
