Ukrainaga keng ko‘lamli bosqinidan so‘ng diplomatik izolyatsiyaga uchragan Rossiyaning yadroviy energetika giganti "Rosatom" Moskvaning xalqaro maydondagi obro‘sini saqlab qolish strategiyasining yanada muhim qismiga aylandi. An’anaviy ravishda Kremlga ko‘proq bog‘liq bo‘lgan Markaziy Osiyoda atom energiyasi faol targ‘ib qilinmoqda.
Qozog‘istonda o‘tkazilgan yadroviy energetika bo‘yicha bahsli referendumda "ha" javobi ustun kelgach, endi e’tibor birinchi AESni qaysi davlat qurishiga qaratildi.
Qozog‘iston hukumati atom energetikasi kompaniyalarining xalqaro konsorsiumi bu vazifani bajarishini ma’qullagan holda, yakuniy qaror kelgusi yilgacha qabul qilinmasligini ta’kidladi.
Biroq, Qozog‘iston Rossiyaning "Rosatom"ini butunlay e’tiborsiz qoldirsa, u jahon tendensiyasiga zid ish tutgan bo‘ladi.
Ukrainadagi urush va Moskvaning diplomatik izolyatsiyasi kuchaygan bir paytda, xorijiy davlatlardagi atom energiyasi loyihalari Rossiyaning xalqaro maydonda o‘z ta’sirini saqlab qolish urinishining yanada muhim qismiga aylandi.
Darhaqiqat, o‘tgan yili nashr etilgan Rossiyaning "yadroviy energetika diplomatiyasi" haqidagi maqolada Norvegiya xalqaro munosabatlar instituti olimlari yadro energetikasi "karbonsizlashayotgan dunyoda Rossiyaning e’tibordan chetda qolgan kuchli koziri" bo‘lishi mumkinligini ta’kidladilar.
Vaziyat jiddiy bo‘lgani sababli, Kreml, shubhasiz, Markaziy Osiyodagi energiya tanqisligidan aziyat chekayotgan hamkorlarini hamkorlikka undamoqda. O‘zbekiston allaqachon "Rosatom" quradigan kichik atom elektr stansiyasi bo‘yicha shartnoma imzolagan, Qirg‘iziston esa undan ham kichikroq inshoot qurish imkoniyatini o‘rganmoqda.
Ammo "Rosatom"ning bu mintaqadagi faoliyatini kengaytirishi qanday – moliyaviy yoki boshqa yo‘l bilan amalga oshishi mumkin?
"Markaziy Osiyo sobiq sovet merosi tufayli Rossiya atom energetikasi diplomatiyasida alohida o‘ringa ega. Bu esa "Rosatom"ning mintaqadagi faoliyatini boshqa joylarga qaraganda osonlashtiradi – til to‘sig‘i yo‘q, institutsional va shaxsiy aloqalar esa sovet davriga borib taqaladi," deydi maqola hammuallifi Kasper Shuletskiy Ozodlikka.
Shu tariqa "yadro energetikasi [Rossiyaning] mintaqadagi ko‘zga ko‘rinadigan iqtisodiy va ramziy hozirligini saqlab qolish vositasi bo‘lishi mumkin," deb qo‘shimcha qildi u.
Shu bilan birga, Shuletskiyning ta’kidlashicha, yadroviy energetika loyihalari, agar ularning umumiy elektr energiyasi ishlab chiqarishdagi ulushi sezilarli bo‘lsa, mezbon mamlakatlar uchun "qattiq qaramlik"ni keltirib chiqarishi mumkin, shuningdek, faqat yadro energetikasiga xos bo‘lgan xavfsizlik xatarlarini tug‘diradi.
"Biz [maqolada] ko‘rib chiqqan ba’zi xavflar, masalan, diversiya, sodir bo‘lish ehtimoli past, ammo potensial juda halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkin," deydi u.
Sanksiyalardan chetda qolayotgan "Rosatom"
The World Nuclear Industry Status Report (WNISR) 2024 ma’lumotlariga ko‘ra, "Rosatom" "reaktorlarning asosiy ishlab chiqaruvchisi va eksportchisi bo‘lib, 2024-yil o‘rtalariga kelib butun dunyo bo‘ylab qurilayotgan 59 reaktordan 26 tasini qurmoqda."
Ulardan kamida 20 tasi Rossiyadan tashqarida barpo etilmoqda, mijozlar orasida Bangladesh, Xitoy, Misr, Hindiston va Turkiya bor.
2022-yildagi Fukusima halokatidan keyin atom energetikasi global energiya ishlab chiqarishdagi ulushi kamaygan bo‘lsa-da, jahon sanoatining targ‘ibotchisi bo‘lgan Butunjahon Yadro Assotsiatsiyasi so‘zlariga ko‘ra, Rossiya "uyalmasdan yadro energiyasini qo‘llab-quvvatlamoqda" va qayta tiklanadigan energiya manbalaridan ko‘ra yangi reaktorlarga ustuvorlik bermoqda.
Buning sababini tushunish qiyin emas.
Atom elektr stansiyalari uchun xarajatlar katta va o‘sib borayotganga o‘xshaydi.
"Rosatom" kompaniyasi 2018-yilda Turkiyaning Mersin viloyatida qurishni boshlagan 4,8 gigavatt (GVt) quvvatli Akkuyu atom elektr stansiyasi ommaviy axborot vositalarida odatda 20 milliard dollarlik inshoot sifatida tilga olinadi.
Biroq yaqinda, 2023-yil iyun oyida "Rosatom" bosh direktori Aleksey Lixachev Turkiyaning umumiy elektr energiyasi quvvatining taxminan 10 foizini ta’minlaydigan bu stansiya narxini 24-25 milliard dollar deb ma’lum qildi.
Bangladeshdagi 2,2 GVt quvvatli inshoot narxi 12,65 milliard dollar deb baholangan bo‘lib, moliyalashtirishning asosiy qismi Rossiya krediti hisobidan amalga oshirilmoqda. Ushbu obyekt bo‘yicha kelishuvga 2011-yilda erishilgan bo‘lsa-da, qurilish faqat 2017-yilda boshlangan.
Qozog‘iston Bosh vaziri o‘rinbosari Roman Sklyar esa, referendum natijalari e’lon qilingandan so‘ng, hukumati taklif qilayotgan model uchun 10-12 milliard dollarlik narx keyingi o‘n yil ichida inflyatsiya tufayli 50 foizgacha oshishi mumkinligini tan oldi.
"Rosatom" mijozlarni faol qidirish harakatlarini davom ettirmoqda, biroq urush tufayli ba’zi mijozlarini yo‘qotdi.
2022-yilda Finlyandiya rahbarligidagi Fennovoima konsorsiumi Ukrainadagi urush sabab kechikishlar va xavf-xatarlar kuchayganini aytib, kompaniya bilan rejalashtirilgan reaktor loyihasidan voz kechishini e’lon qildi.
"Rosatom"ga bevosita sanksiyalar qo‘llanilmagan bo‘lsa-da, uning ayrim ta’minot zanjirlari ta’sirlangan, bu esa loyihalarning kechikishiga olib kelmoqda.
Bu xavflar Markaziy Osiyo siyosatchilari ongida ham mavjudga o‘xshaydi.
E’tiborli jihati shundaki, Sklyar Qozog‘iston atom elektr stansiyasi bo‘yicha har qanday kelishuvga Rossiyani aniq tilga olmasdan "sanksiyalar bandi"ni kiritishini aytdi.
O‘zbekiston esa o‘z navbatida yadroviy rejalarini chekladi.
2018-yilda Rossiya prezidenti Vladimir Putin Toshkentga tashrif buyurganida, ikki mamlakat O‘zbekiston energiya ehtiyojining beshdan bir qismini qoplay oladigan 2,4 GVt quvvatga ega yadro stansiyasini qurish loyihasini boshlagan edi. Uning narxi 11 milliard dollar bo‘lishi kutilayotgandi.
Bu loyiha deyarli rivojlanmadi va joriy yil boshida Putin hamda uning hamkasbi Shavkat Mirziyoyev "Rosatom" uchun 37 million aholiga ega mamlakatda AES qurish bo‘yicha yangi kelishuvni tasdiqlashganida, u har biri atigi 55 megavatt quvvatga ega oltita atom reaktorini o‘z ichiga olgan obyekt uchun edi.
Konsorsiumlar haqida gap ketganda...
Markaziy Osiyodagi qo‘shni Qirg‘iziston 2023-yilda "Rosatom" bilan 110 MVt quvvatga ega nisbatan kichik atom qurilmasi bo‘yicha muzokaralar olib borayotganini ma’lum qilgandi.
Biroq may oyida energetika vaziri o‘rinbosari Taalaybek Boyg‘oziyev mutaxassislar tayyorlash va bunday loyihaga zamin yaratish uchun to‘liq o‘n yil kerak bo‘lishini aytdi. Aksincha, "Rosatom" chet elda amalga oshirayotgan ilk shamol energiyasi loyihasi – Qirg‘izistonning Issiqko‘l viloyatidagi 100 MVt quvvatga ega shamol elektr stansiyasini keyingi ikki yil ichida ishga tushirishi kutilmoqda.
Qirg‘iziston va O‘zbekistonda energiya taqchilligi yanada jiddiylashgan bo‘lsa-da, bu muammo Qozog‘istonda ham paydo bo‘lmoqda, u yerda rasmiylar yadro energiyasi yechimning muhim qismi ekaniga qat’iy ishonishadi.
6-oktyabrdagi qat’iy nazorat ostida o‘tkazilgan referendum natijalari saylovchilarning 70 foizdan ortig‘i atom elektr stansiyasi qurilishini qo‘llab-quvvatlaganini ko‘rsatgach, prezident Qasim-Jomart Toqayevdan tortib quyidagi mansabdor shaxslar stansiyani qurish uchun "xalqaro konsorsium"ni afzal ko‘rishlarini yana bir bor ta’kidladilar.
Sklyarning aytishicha, bunday konsorsium "beshta mamlakatdan oshmaydi", bu ko‘rsatkich ehtimol Xitoy, Fransiya, Rossiya va Janubiy Koreya – allaqachon qurilishga qiziqish bildirgan mamlakatlarni, shuningdek Qozog‘istonning o‘zini ham o‘z ichiga oladi.
Xalqaro konsorsium g‘oyasi Qozog‘istonning yuqori geosiyosiy keskinlik sharoitida hamkor mamlakatlar uchun mushtarak zamin topishga bo‘lgan intilishiga mos keladi.
Biroq, raqobatchilarga birgalikda ishlashga undash qiyinchiligini hisobga olmaganda ham, atom elektr stansiyalari aslida shunday qurilmaydi, deydi 2024-yilgi WNISR sanoat hisobotining muharriri va noshiri Makl Shnayder.
"Ha, atom energetikasi loyihalari xalqaro xarakterga ega va ko‘pincha yuzlab kompaniyalar jalb etilishi mumkin," dedi Shnayder Ozodlik radiosiga.
"Ammo asosiy savol doimo shunday: «Investitsiya xavfini o‘z zimmasiga oladigan mas’ul quruvchi kim bo‘ladi? Loyihaning har birida 20 foiz ulushga ega beshta kompaniya bormi? Bunday bo‘lmaydi».
Loyiha atrofidagi kompaniyalar – Xitoyning CNNC, Fransiyaning EDF, Janubiy Koreyaning KEPCO va Rosatomdan "faqat Rosatom so‘nggi paytlarda reaktorlar qurish bo‘yicha xorijiy shartnomalarni muvaffaqiyatli qo‘lga kiritmoqda," deya ta’kidladi soha mutaxassisi.
Qozog‘iston hukumatining referendum bo‘yicha savol-javobida, hukumat obyektning mamlakatga ta’sir o‘tkazishi mumkin bo‘lgan xorijiy kuch tomonidan boshqarilishidan xavotirlanayotganlarga bu masala "siyosiy emas, balki sof tijorat" ekanligini ta’kidladi.
"Tanlangan kompaniya yoki kompaniyalar guruhi faqat qurilish ishlariga jalb qilinadi, stansiyaning ishlashiga emas," deya ta’kidladi rasmiylar.
Yana Shnayder bu unchalik oddiy emasligini ta’kidlaydi.
"Birinchidan, atom elektr stansiyasini sotib olishning o‘zi siyosiy masala. Ikkinchidan, har bir elektr reaktori dizayni juda o‘ziga xos bo‘lib, uni yetkazib beruvchining texnik yordamisiz ishlatib bo‘lmaydi," dedi Shnayder Ozodlik radiosiga. "Operatorlar hatto alohida reaktor modellari uchun o‘qitiladi va shunchaki biridan boshqasiga o‘ta olmaydi. Mustaqil operatorlarni tayyorlash uchun yillar kerak bo‘ladi."
